مبارك باد آمد ماه روزه

رهت خوش باد اي همراه روزه

دعاها اندرين مه مستجاب است

فلك ها را بدرد آه روزه

شماري از خوانندگان مجله «مبلغان » - خود - از بانوان مبلغ هستند . اينان و شماري بسيار ديگر نيز در ماه رمضان براي «بانوان » به امر تبليغ و بيان «احكام روزه » مي پردازند . از اين رو، ضرور مي آيد كه با «احكام روزه بانوان » بيشتر آشنا شويم و پيش از آن، دو نكته را به خاطر داشته باشيم:

1- احكام اين نوشتار طبق فتاوا و نظريات «حضرت امام خميني رحمه الله » برگزيده شده اند، زيرا هدف اصلي از اين قلمزني «احكام شناسي » بوده است و نه چيزي ديگر . بدين رو، هر يك از مخاطبان اين احكام بايد از مرجع تقليد خويش پيروي كنند، هر چند شمار فراواني از مقلدان در احكام الهي هنوز بر تقليد از «حضرت امام خميني رحمه الله » باقي مانده اند و يا ممكن است فتاواي مرجع تقليدشان با شماري از فتاواي «امام راحل رحمه الله » همساني داشته باشد .

2- در اين نگاشته، كوشش بر اين بوده است كه احكام مهم روزه بانوان و مسائل مورد ابتلاي آنان به خامه قلم آراسته شود; اما «تا چه قبول افتد و چه در نظر آيد . . .»

شرايط وجوب روزه

روزه با شرايط زير بر انسان واجب مي شود:

الف - بالغ بودن .

ب - عاقل بودن .

ج - مسافر نبودن .

د - مضر نبودن روزه .

ه - پاك بودن زن از حيض و نفاس ⁽¹⁾ .

روزه نگرفتن در اوايل بلوغ

سؤال: در سال هاي اول تكليف (9 سالگي به بعد) به توصيه و تاكيد مادرم مبني بر اينكه توانايي روزه گرفتن را ندارم، و با توجه به اينكه خودم نيز نمي توانستم تشخيص دهم كه آيا مي توانم روزه بگيرم يا نه، چند سالي را روزه نگرفته ام و در حال حاضر چون مدت زيادي از آن گذشته، تعداد روزه هاي فوت شده را نمي دانم، و ثانيا نمي دانم كه آيا كفاره هم بر من واجب است يا نه؟

پاسخ: باسمه تعالي - به مقداري كه يقين داريد بعد از بلوغ روزه نگرفته ايد، بايد قضا نماييد و كفاره در فرض مساله واجب نيست ⁽²⁾ .

يقين نداشتن به نگرفتن روزه

سؤال: دختري هستم 17 ساله كه به حكم شرع اسلام از 9 سالگي شروع به روزه گرفتن كرده ام، اما سه سال اول را به گفته خواهرم، من روزه هاي خود را با خوردن چيزهايي باطل مي كرده ام، ولي خودم به ياد ندارم كه چيزي خورده باشم، در صورتي كه خواهرم قسم مي خورد كه من روزه هاي خود را افطار مي كرده ام . اميدوارم با راهنمايي شما رهبر عزيز تزكيه نفس و باطن كنم .

پاسخ: باسمه تعالي - اگر يادتان نيست كه روزه نگرفته ايد يا افطار كرده ايد، چيزي بر شما نيست ⁽³⁾ .

استمرار بيماري و قضا نداشتن روزه

سؤال: دختري 27 ساله هستم كه از سن 5 سالگي به بيماري رماتيسم مبتلا شده ام و تاكنون نيز به بيماري مبتلا هستم و به طور مستمر دارو مي خورم و تحت نظر پزشك مي باشم، در ضمن به بيماري اعصاب نيز مبتلا هستم . اين حقير از سن 9 سالگي كه روزه ماه رمضان بر دختران واجب مي شود تا كنون كه 27 سال دارم نتوانسته ام به علت بيماري روزه بگيرم . آيا من بايد كفاره روزه هايي را كه نگرفته ام بدهم؟ در صورت مثبت بودن جواب، بفرماييد كه چه چيز و چه مقدار و به كي بايد بدهم؟

پاسخ: باسمه تعالي - اگر به علت بيماري، روزه فوت شده و بيماري استمرار دارد، قضا ساقط است . ولي براي هر روز بايد يك مد طعام به فقير بدهد ⁽⁴⁾ .

روزه و ضعف چشم

سؤال: چشمان من خيلي ضعيف مي باشد (نمره 8) و خيلي دوست دارم كه روزه بگيرم، ولي مي ترسم كه براي چشمانم ضرر داشته باشد . آيا بايد روزه بگيرم؟ و آيا مي توانم كارهاي ظريف ديگري از قبيل خياطي، بافتني و مطالعه انجام دهم؟

پاسخ: باسمه تعالي - با فرض خوف و ترس ضرر براي چشم، روزه گرفتن جايز نيست، و همچنين كارهاي ديگري كه به چشم ضرر داشته باشد ⁽⁵⁾ .

روزه و ضعف جسماني

سؤال: دختري كه به حد بلوغ رسيده است، به واسطه ضعف بنيه نمي تواند ماه مبارك روزه بگيرد، و بعد از ماه مبارك هم تا سال ديگر نمي تواند قضا كند حكمش چيست؟

پاسخ: باسمه تعالي - قضاي روزه ها بر عهده او هست، هر وقت توانست بگيرد . و براي تاخير هر روز تا رمضان بعد بايد يك مد طعام كه تقريبا ده سير است به فقير بدهد، مگر آنكه در تاخير معذور باشد و پس از آن اگر تاخير شد، چيزي بر او نيست ⁽⁶⁾ .

بانواني كه روزه بر آن ها واجب نيست

برخي از بانواني كه روزه بر آن ها واجب نيست عبارتند از:

الف) زن باردار

زني كه زاييدن او نزديك است و روزه براي حملش ضرر دارد، روزه بر او واجب نيست . و بايد براي هر روز يك مد طعام، يعني گندم يا جو و مانند اين ها به فقير بدهد . و نيز اگر روزه براي خودش ضرر دارد، روزه بر او واجب نيست . و بنا بر احتياط واجب بايد براي هر روز يك مد طعام به فقير بدهد . و در هر دو صورت روزه هايي را كه نگرفته بايد قضا نمايد . ⁽⁷⁾

ب) زن شيرده

زني كه بچه شير مي دهد و شير او كم است، چه مادر بچه يا دايه او باشد يا بي اجرت شير دهد، اگر روزه براي بچه اي كه شير مي دهد ضرر دارد، روزه بر او واجب نيست و بايد براي هر روز يك مد طعام، يعني گندم يا جو و مانند اين ها به فقير بدهد . و نيز اگر براي خودش ضرر دارد، روزه بر او واجب نيست . و بنا بر احتياط واجب بايد براي هر روز يك مد طعام به فقير بدهد و در هر دو صورت روزه هايي را كه نگرفته، بايد قضا نمايد . ولي اگر كسي پيدا شود كه بي اجرت بچه را شير دهد، يا براي شير دادن بچه از پدر يا مادر بچه يا از كس ديگر كه اجرت او را بدهد اجرت بگيرد، احتياط واجب آن است كه بچه را به او بدهد و روزه بگيرد ⁽⁸⁾ .

ج) زن پير

1- كسي كه به واسطه پيري نمي تواند روزه بگيرد، يا براي او مشقت دارد، روزه بر او وجب نيست . ولي در صورت دوم بايد براي هر روز يك مد طعام كه تقريبا ده سير است گندم يا جو و مانند اين ها به فقير بدهد ⁽⁹⁾ .

2- كسي كه به واسطه پيري روزه نگرفته، اگر بعد از ماه رمضان بتواند روزه بگيرد، بنابر احتياط واجب بايد قضاي روزه هايي را كه نگرفته به جا آورد ⁽¹⁰⁾ .

روزه زنان باردار

سؤال: آيا بر زن حامله در مدت حاملگي بخصوص ماه هاي اول، روزه واجب است و براي حمل او ضرري ندارد؟

پاسخ: باسمه تعالي - روزه بر او واجب است، مگر براي خود او يا حمل ضرر داشته باشد ⁽¹¹⁾ .

قضاي روزه زنان باردار

سؤال: زني مدت هاست كه يا حامله است و يا بچه شير مي دهد، و در ماه رمضان نمي تواند روزه بگيرد . تكليفش در مورد قضاي روزه چگونه است؟

پاسخ: وجوب قضا ساقط نيست ⁽¹²⁾ .

قضاي روزه زن شيرده

سؤال: اينجانب در سنين اول بلوغ به علت ناداني، بيشتر روزه هايم را خورده ام و روزهاي حاملگي به علت دستور دكتر روزه نگرفتم و سال اول عروسي يك ماه نگرفتم . اكنون 50 ساله هستم و نمي توانم همه آن ها را بگيرم . البته تا آنجا كه ممكن است روزه مي گيرم . از طرفي براي هر روز 60 نفر را نمي توانم طعام يا پولش را بدهم . بفرماييد چه كنم تا دينم ادا شود؟

پاسخ: باسمه تعالي - اگر از روي علم و عمد روزه ها را نگرفته ايد، علاوه بر قضا كفاره هم واجب است . ولي زن اگر بچه شير مي دهد و روزه براي او يا بچه اش ضرر دارد، مي تواند افطار كند و فقط روزه ها را قضا كند و كفاره ندارد ⁽¹³⁾ ، و دادن پول به جاي كفاره كفايت نمي كند ⁽¹⁴⁾ .

زن حائض و نفساء

1- روزه بر زن حائض و نفساء واجب نيست، اگر چه خون قاعدگي يا نفاس را فقط در جزئي از روز ببيند . بنابراين چنانچه زني لحظه اي قبل از غروب آفتاب اين خون ها را ببيند، و يا لحظه اي بعد از اذان صبح اين خون ها از او قطع شوند، روزه بر او واجب نيست و روزه اش صحيح نخواهد بود ⁽¹⁵⁾ .

2- اگر به واسطه مرض يا حيض يا نفاس روزه رمضان را نگيرد، و پيش از تمام شدن رمضان بميرد، لازم نيست روزه هايي را كه نگرفته براي او قضا كنند، اگر چه مستحب است ⁽¹⁶⁾ .

3- اگر چند روز را حيض قرار دهد و عبادت نكند، بعد بفهمد حيض نبوده است، بايد نماز و روزه اي را كه در آن روزها به جا نياورده، قضا نمايد . و اگر چند روز را به گمان اينكه حيض نيست عبادت كند، بعد بفهمد كه حيض بوده، چنانچه آن روزها را روزه گرفته بايد قضا نمايد ⁽¹⁷⁾ .

4- وقتي زن از خون نفاس پاك شد، بايد غسل كند و عبادت هاي خود را به جا آورد . و اگر دوباره خون ببيند، چنانچه روزهايي كه خون ديده با روزهايي كه در وسط پاك بوده، روي هم 10 روز يا كمتر از 10 روز باشد، تمام آن نفاس است . و اگر روزهايي كه پاك بوده، روزه گرفته باشد بايد قضا نمايد ⁽¹⁸⁾ .

5- بانواني كه در ايام حيض و نفاس روزه واجب نگرفته اند، واجب است قضاي آن را به جا آورند . و بر زن مستحاضه واجب است كه اداي روزه را به جا آورد، و اگر از او فوت شد، قضاي آن را به جا آورد . ⁽¹⁹⁾

مشاهده خون بعد از عادت ماهانه

سؤال: عادت ماهانه خانمي به طور معمول 5 روز بوده و پس از اين مدت پاك مي شده . در ماه مبارك رمضان طبق عادت هميشگي پس از پنج روز، غسل نموده و روز ششم پاك بوده و روزه گرفته، ولي در روز هفتم دوباره لكه خوني مشاهده كرده . وضعيت نماز و روزه اين شخص در اين دو روز - بخصوص روز ششم - چگونه است؟

پاسخ: باسمه تعالي - در چنين صورتي هر دو روز حكم حيض را دارد ⁽²⁰⁾ .

استفاده از قرص

سؤال: آيا زن در ماه رمضان مي تواند از قرص هاي ضد رگل استفاده كند تا بتواند روزه يك ماه را كامل بگيرد؟

پاسخ: باسمه تعالي - اگر ضرر به مزاج نزند، اشكال ندارد ⁽²¹⁾ .

بند آمدن خون حيض

سؤال: زني كه معمولا حيض مي شود، ولي از قرص جلوگيري حيض استفاده كرده تا روزه اش را نخورد، آيا صحيح است يا خير؟

پاسخ: باسمه تعالي - اگر با خوردن قرص، حيض بند آمده، روزه صحيح است ⁽²²⁾ .

پيشگيري از عادت با قرص و آمپول

سؤال: بعضي از خانم ها (در سفر حج) براي پيشگيري از عادت ماهانه قرص مي خورند . گاهي با خوردن قرص باز هم عادت مي شوند و به وسيله آمپول از ادامه عادت جلوگيري مي كنند . در اين صورت آيا حكم طهارت از حيض را پيدا مي كنند، و آيا مي توانند وارد مسجدالحرام شوند و طواف نماز به جا آورند؟

پاسخ: باسمه تعالي - اگر 3 روز پي در پي خون نبينند، حكم حيض مترتب نيست و نماز و روزه صحيح است، و كمتر از 3 روز حكم استحاضه را دارد ⁽²³⁾ .

روزه مستحاضه

1- روزه مستحاضه قليله صحيح است و در صحت آن، وضو شرط نيست . اما غيرمستحاضه قليله بنابر اقوي غسل هاي روزانه اش در صحت روزه اش شرط است . و در مستحاضه كثيره احتياط ترك نشود به اينكه غسل شبي را كه فردايش روزه مي گيرد انجام دهد ⁽²⁴⁾ .

2- روزه زن مستحاضه اي كه غسل بر او واجب مي باشد، در صورتي صحيح است كه در روز غسل هايي را كه براي نمازهاي روزش واجب است انجام دهد . و نيز بنابر احتياط واجب بايد غسل نماز مغرب و عشاي شبي كه مي خواهد فرداي آن روز روزه بگيرد به جا آورد . ولي اگر بعد از نماز مغرب و عشا غسل نكند و براي خواندن نماز شب پيش از اذان صبح غسل نمايد، و در روز هم غسل هايي را كه براي نمازهاي روزش واجب است به جا آورد، روزه او صحيح است ⁽²⁵⁾ .

3- بنابر اقوا براي اينكه روزه مستحاضه صحيح باشد، انجام غسل هايي كه در روز براي نماز انجام مي شود، شرط است . ولي انجام غيرغسل هاي روزانه (يعني غسل هايي كه براي نمازهاي شبش انجام مي شود) شرط نيست . بنابراين اگر پيش از نماز صبح يا ظهر و عصر مستحاضه شود به طوري كه موجب غسل باشد، مانند استحاضه متوسطه و يا كثيره و غسل نكند، روزه او باطل مي شود . بر خلاف اينكه اگر بعد از نماز ظهر و عصر مستحاضه شود و تا غروب غسل نكند، روزه اش باطل نمي شود . و احتياط ترك نشود به اينكه غسل نماز شب قبلش را انجام دهد . و اگر پيش از سپيده صبح براي نماز شب و يا نماز صبح غسل كند، كفايت مي كند و بنابر اقوا روزه او صحيح است ⁽²⁶⁾ .

4- اگر بعد از نماز عصر مستحاضه شود و تا غروب غسل نكند روزه او صحيح است ⁽²⁷⁾ .

5- اگر زني كه در حال استحاضه است، غسل هاي خود را به تفصيلي كه در احكام استحاضه (توضيح المسائل) گفته شده به جا آورد، روزه او صحيح است ⁽²⁸⁾ .

6- احتياط واجب آن است كه زن مستحاضه در تمام روزي كه روزه است به مقداري كه مي تواند از بيرون آمدن خون جلوگيري كند ⁽²⁹⁾ .

مبطلات روزه و احكام آن

1- نه چيز روزه را باطل مي كند، از جمله:

الف . خوردن و آشاميدن .

ب . باقي ماندن بر حيض و نفاس تا اذان صبح ⁽³⁰⁾ .

2- جويدن غذا براي بچه يا پرنده و چشيدن غذاو مانند اين ها كه معمولا به حلق نمي رسد، اگر چه اتفاقا به حلق برسد، روزه را باطل نمي كند . ولي اگر انسان از اول بداند كه به حلق مي رسد، چنانچه فرو رود، روزه اش باطل مي شود و بايد قضاي آن را بگيرد و كفاره هم بر او واجب است ⁽³¹⁾ .

3- سؤال: در سن 9 سالگي كه روزه بر من واجب شده بود، پدرم براي خوردن سحري وقتي مرا بيدار مي كرد كه 5 دقيقه به اذان صبح باقي مانده بود و مي گفت: "تا اذان تمام نشده است مي توانيد غذا بخوريد . " و من هم همين كار را مي كردم و تا كلمه "حي علي خير العمل" غذا مي خوردم . آيا اين روزه ها قضا دارد يا نه؟

پاسخ: باسمه تعالي - اگر نمي دانيد بعد از طلوع فجر خورده ايد، قضا ندارند ⁽³²⁾ .

4- اگر زن پيش از اذان صبح از حيض يا نفاس پاك شود و عمدا غسل نكند، يا اگر وظيفه او تيمم است عمدا تيمم نكند روزه اش باطل است ⁽³³⁾ .

5- كسي كه فاقد الطهورين است (يعني وسيله غسل و تيمم ندارد)، اگر تا اذان صبح بر حيض و نفاس باقي بماند، روزه اش صحيح است ⁽³⁴⁾ .

6- اگر زن پيش از اذان صبح از حيض يا نفاس پاك شود و براي غسل وقت نداشته باشد، چنانچه بخواهد روزه ماه رمضان يا قضاي آن را بگيرد، بايد تيمم نمايد و روزه اش صحيح است، و اگر بخواهد روزه مستحب يا روزه واجب مثل روزه كفاره و روزه نذري بگيرد، اگر چه بدون تيمم هم روزه اش صحيح است، ولي احتياط مستحب آن است كه تيمم كند ⁽³⁵⁾ .

7- اگر زن نزديك اذان صبح از حيض يا نفاس پاك شود و براي هيچ كدام از غسل و تيمم وقت نداشته باشد، يا بعد از اذان بفهمد كه پيش از اذان پاك شده، روزه او صحيح است . ولي اگر در وسعت وقت قضاي رمضان را گرفته باشد، صحيح بودن آن اشكال دارد ⁽³⁶⁾ .

8- اگر زن بعد از اذان صبح از خون حيض يا نفاس پاك شود، يا در بين روز خون حيض يا نفاس ببيند، اگر چه نزديك مغرب باشد، روزه او باطل است ⁽³⁷⁾ .

9- اگر زن غسل حيض يا نفاس را فراموش كند و بعد از يك روز يا چند روز يادش بيايد، روزه هايي كه گرفته صحيح است ⁽³⁸⁾ .

10- اگر زن پيش از اذان صبح از حيض يا نفاس پاك شود و در غسل كردن كوتاهي كند و تا اذان غسل نكند و در تنگي وقت تيمم هم نكند، روزه اش باطل است . ولي چنانچه كوتاهي نكند، مثلا منتظر باشد كه حمام، زنانه شود، اگر چه سه مرتبه بخوابد و تا اذان غسل نكند، در صورتي كه تيمم كند روزه او صحيح است ⁽³⁹⁾ .

كفاره روزه

1- اگر عمدا روزه خود را باطل كند و بعد عذري مانند حيض يا نفاس يا مرض براي او پيدا شود، كفاره بر او واجب نيست ⁽⁴⁰⁾ .

2- (در كفاره روزه) اگر در بين روزهايي كه بايد پي در پي روزه بگيرد، عذري مثل حيض يا نفاس يا سفري كه در رفتن آن مجبور است براي او پيش آيد، بعد از برطرف شدن عذر، واجب نيست روزه ها را از سر بگيرد، بلكه بقيه را بعد از برطرف شدن عذر به جا مي آورد ⁽⁴¹⁾ .

روزه كفاره

اگر زن در عزاي ميت صورت خود بخراشد به طوري كه خون بيايد يا موي خود را بكند، بايد يك بنده آزاد كند، يا ده فقير را طعام دهد، و يا آن ها را بپوشاند . و اگر نتواند بايد سه روز روزه بگيرد، بلكه اگر خون هم نيايد، بنابر احتياط واجب به اين دستور عمل نمايد ⁽⁴²⁾ .

قضاي روزه

سؤال: بانويي است مدت 14 سال ازدواج كرده و ماه مبارك رمضان هيچ سالي روزه هايش را مرتب نگرفته . گاهي حامله بوده و گاهي تقريبا مريض، و در ايام غير ماه رمضان كه سلامت هم بوده، قضاي آن ها را به جا نياورده است و موانعي هم نداشته و نمي داند در اين چند سال ماه رمضان چند روز را روزه نگرفته، چه مقدار بايد قضا نمايد؟

پاسخ: باسمه تعالي - روزه هايي را كه يقين دارد قضا شده، بايد قضا نمايد و بيشتر از آن واجب نيست ⁽⁴³⁾ .

قضاي روزه پدر و مادر

قضاي روزه پدر بر غير پسر بزرگتر و بر دختر - اگر چه فرزند پسر هم نباشد - واجب نيست . و قضاي روزه مادر نه بر پسر و نه بر دختر واجب نخواهد بود ⁽⁴⁴⁾ .

روزه هاي حرام

1- اگر زن به واسطه گرفتن روزه مستحبي حق شوهرش از بين برود، و همچنين اگر شوهر، او را از گرفتن روزه مستحبي مطلقا نهي كند (چه مزاحمت با حق شوهر داشته باشد يا نداشته باشد) نبايد اين احتياط ترك شود ⁽⁴⁵⁾ .

2- روزه مستحبي اولاد اگر اسباب اذيت پدر و مادر يا جد شود، جايز نيست . بلكه اگر اسباب اذيت آنان نشود، ولي او را از گرفتن روزه مستحبي (منع) كنند، احتياط واجب آن است كه روزه نگيرد ⁽⁴⁶⁾ .

مستحبات و مكروهات در روزه

1- زني كه در بين روز از خون حيض يا نفاس پاك شود، مستحب است در ماه رمضان از كاري كه روزه را باطل مي كند، خودداري نمايد . ⁽⁴⁷⁾

2- چند چيز براي روزه دار مكروه است و از آن جمله است: سرمه كشيدن در صورتي كه مزه يا بوي آن به حلق برسد و نشستن زن در آب و ... ⁽⁴⁸⁾ .

زكات فطره

زني كه شوهرش مخارج او را نمي دهد، چنانچه نان خور كس ديگر باشد، فطره اش بر آن كس واجب است، و اگر نان خور كس ديگر نيست در صورتي كه فقير نباشد، بايد فطره خود را بدهد ⁽⁴⁹⁾ .

پي نوشت ها:

1) تحريرالوسيلة، ج 1، ص 293- 294، مساله 1 و 2 .

2) استفتاآت، ج 1، ص 328، سؤال 76 .

3) همان، ج 1، ص 333، سؤال 90 .

4) همان، ج 1، ص 318، سؤال 45 .

5) همان، ج 1، ص 317، سؤال 44 .

6) همان، ج 1، ص 333، سؤال 88 .

7) توضيح المسائل، مساله 1728 .

8) همان، مساله 1729 .

9) همان، مساله 1725 .

10) همان، مساله 1726 .

11) استفتاآت، ج 1، ص 326، سؤال 68 .

12) همان، ج 1، ص 332، سؤال 87 .

13) يعني لازم نيست كفاره كسي راكه عمدا روزه نگرفته است بپردازد، اگر چه كفاره مخصوص زني كه به خاطر شيردادن، روزه خود را نگرفته است، در محل خود بيان شده است .

14) همان، ج 1، ص 329، سؤال 79 .

15) با استفاده از توضيح المسائل، مساله 1640 و تحرير الوسيلة، ج 1، ص 293، مساله 1 .

16) توضيح المسائل، مساله 1702 .

17) همان، مساله 507 .

18) همان، مساله 515 .

19) تحرير الوسيلة، ج 1، ص 298، قبل از مساله 1 و العروة الوثقي، ج 2، ص 229، مساله 3 .

20) رساله نوين، عبدالكريم بي آزار شيرازي، ج 1، ص 113 .

21) همان، ج 1، ص 113 .

22) استفتاآت، ج 1، ص 316، سؤال 39 .

23) رساله نوين، ج 1، ص 112 .

24) تحرير الوسيلة، ج 1، ص 59، مساله 6 .

25) توضيح المسائل، مساله 418 .

26) تحرير الوسيلة، ج 1، ص 282، مساله 6 .

27) توضيح المسائل، مساله 419 .

28) توضيح المسائل، مساله 1643 .

29) همان، مساله 417 .

30) با استفاده از توضيح المسائل، مساله 1572 .

31) توضيح المسائل، مساله 1582 .

32) استفتاآت، ج 1، ص 314، سؤال 34 .

33) توضيح المسائل، مساله 1637 .

34) تحرير الوسيلة، ج 1، ص 283، مساله 7 .

35) توضيح المسائل، مساله 1638 .

36) همان، مساله 1639 .

37) همان، مساله 1640 .

38) همان، مساله 1641 .

39) همان، مساله 1642 .

40) همان، مساله 1675 .

41) همان، مساله 1664 .

42) همان، مساله 636 .

43) استفتاآت، ج 1، ص 326، سؤال 67 .

44) با استفاده از توضيح المسائل، مساله 1398 و 1712 و العروة الوثقي، ج 1، ص 756 .

45) توضيح المسائل، مساله 1740 و تحرير الوسيلة، ج 1، ص 304 و العروة الوثقي، ج 2، ص 243 .

46) توضيح المسائل، مساله 1741 .

47) با استفاده از توضيح المسائل، مساله 1749 .

48) همان، مساله 1657 .

49) توضيح المسائل، مساله 2008 .